Prostaatkanker in woord en beeld, patiënteninformatie

De prostaat is een klier die instaat voor de productie van zaadvocht. Ze omgeeft de plasbuis en is gelegen tussen de blaas en de bekkenbodem. Wanneer de man klaarkomt wordt het zaadvocht -vermengd met zaadcellen- via de plasbuis naar buiten gestuwd: de ejaculatie.

Wat is prostaatkanker? 

De prostaat is een orgaan dat tijdens en na de puberteit blijft groeien. Hierbij kunnen afwijkingen ontstaan. De twee meest voorkomende aandoeningen aan de prostaat zijn:

• goedaardige prostaatvergroting (dit wordt ook wel ‘oudemannenkwaal’ genoemd, wetenschappelijke benaming is benigne prostaathypertrofie of BPH)
• prostaatkanker

Prostaatkanker is de meest voorkomende kanker bij mannen in België.  Het is vaak een langzaam groeiende vorm van kanker.  De kans dat een man prostaatkanker krijgt is 1 op 10.  Kankergezwellen (tumoren) van de prostaat worden in drie groepen ingedeeld:

• kleine en onschuldige tumoren
• een kleine tumor die kan groeien, maar tot de prostaat beperkt blijft
• een tumor die de prostaat uitgroeit

Jaarlijks krijgen ongeveer 8000 mannen in België de diagnose van prostaatkanker.  Het verhaal begint voor de meeste mannen met ongerustheid. Bijvoorbeeld doordat bij een familielid, vriend of collega van dezelfde leeftijd prostaatkanker is vastgesteld. ‘Zou ik misschien ook…?’ Heel wat mannen associëren plasklachten aan prostaatkanker, doch dit is geenszins het geval. Plasklachten zijn het gevolg van goedaardige vergroting van de prostaat. Prostaatkanker geeft in het beginstadium geen klachten.

Twee methoden voor een eerste diagnose

Meestal is het de huisarts die op de mogelijkheid van prostaatkanker wijst. De huisarts beschikt over 2 methoden die iets kunnen zeggen over de mogelijke aanwezigheid van prostaatkanker:

1. het rectaal toucher
2. de PSA-test

Bij het rectaal toucher voelt de huisarts via de anus met een vinger hoe groot de prostaat is en of er hardere zones zijn. Bij alle mannen neemt de omvang van de prostaat toe met het stijgen van de leeftijd. In de meeste gevallen is er sprake van een goedaardige vergroting van de prostaat. Een hardere zone in de prostaat kan wijzen op prostaatkanker.

De PSA-test meet de hoeveelheid PSA in het bloed. PSA staat voor prostaat specifiek antigeen. Dit is een eiwit, dat wordt aangemaakt en uitgescheiden door de cellen van de prostaat. Neemt de hoeveelheid PSA in het bloed toe, dan kan dat duiden op prostaatkanker. Kàn, want er zijn ook andere redenen, waardoor de hoeveelheid PSA in het bloed toeneemt. Bijvoorbeeld een goedaardige vergroting van de prostaat of een ontsteking van de prostaat. Hoe ouder een man is, hoe groter de kans dat diens PSA-waarde verhoogd is.  Er is sprake van een verhoogde PSA-waarde als de uitslag van de test hoger is dan 4. Een PSA hoger dan 4, al dan niet in combinatie met een vergrote omvang van de prostaat, is doorgaans voor de huisarts reden voor een doorverwijzing naar de uroloog. Die kan dan nader onderzoek doen.  Dat laatste is nodig, omdat de PSA-waarde alleen nog weinig zekerheid geeft over de aanwezigheid van prostaatkanker. De volgende getallen illustreren dit. Van iedere 100 mannen (ouder dan 50 jaar, zonder klachten) die PSA laten meten, hebben er gemiddeld 80 een PSA lager dan 4. Van die 80 heeft er desondanks 1 prostaatkanker. En van de 20 met een PSA hoger dan 4 hebben er maar 4 prostaatkanker. 

Prostaatbiopsie en MR van de prostaat

Is de PSA verhoogd dan kan de uroloog aanvullend onderzoek uitvoeren. Bij het aanvullende onderzoek wordt er eerst een echo van de prostaat gemaakt. Indien nodig kan er ook meteen een biopsie worden genomen van het prostaatweefsel. Hiervoor prikt de uroloog met een holle naald op enkele plaatsen in de prostaat. Dat levert stukjes prostaatweefsel op. Microscopische onderzoek daarvan maakt vervolgens duidelijk of er tumorcellen in dit weefsel aanwezig zijn.  Als aanvullend onderzoek hierna wordt steeds meer een MRI van de prostaat gemaakt, waardoor nog beter de mogelijke ernst van de kwaadaardige afwijking in de prostaat kan worden bepaald.

Het stadium van prostaatkanker

Eens de diagnose van prostaatkanker werd gesteld zal het stadium van de ziekte worden bepaald. Afhankelijk van de situatie zal de uroloog één of meer van volgende onderzoeken aanvragen: MR-scan van de prostaat en bekken, CT-scan van de buikholte en/of borstkast, botscan.

Active surveillance of actieve opvolging

Het klinkt misschien wat raar, maar een belangrijke vorm van behandeling bij prostaatkanker is ‘geen behandeling’. Dat zit zo: Prostaatkanker komt grofweg in twee vormen voor. Prostaatkanker die op termijn levensbedreigend is en prostaatkanker die naar alle waarschijnlijkheid nooit (ernstige) klachten zal veroorzaken.  Dat de eerste vorm van prostaatkanker behandeld moet worden, behoeft geen betoog. In het tweede geval staan patiënt en behandelaar voor een keuze: behandelen of afwachten en in de gaten houden: Active surveillance.

Niet alle patiënten komen hiervoor in aanmerking. Uw uroloog kan dit verder duiden.

De bedoeling van actieve opvolging is een prostaatkanker van nabij te volgen zodat geen behandeling nodig is, tenzij de kanker toch blijkt te evolueren. Blijkt dat het geval, is een behandeling nodig. Door de tijdige behandeling wordt er ook in dit geval geen enkele kans op overleving verspeeld.

Actieve behandeling van prostaatkanker

Wordt er gekozen voor behandelen van een gelokaliseerde prostaatkanker, dan is de kans groot dat dit leidt tot genezing (zie hieronder). Er zijn verschillende behandelingsmogelijkheden, elk met de eigen voor- en nadelen. Dit maakt, dat de uroloog samen met u alle voor en tegens van de verschillende behandelingen op een rijtje moet zetten en dat u als patiënt vervolgens een keuze moet maken (shared decision).  Een behandeling kan met behulp van bestraling (radiotherapie) en/of een operatie waarbij de prostaat wordt weggenomen (radicale prostatectomie). In sommige gevallen gebeurt de controle op uitzaaiingen door de lymfeklieren in de onderbuik te verwijderen en deze te onderzoeken op de aanwezigheid van (uitgezaaide) tumorcellen. 

Radicale prostatectomie

De meest gangbare soort operatie is momenteel de kijkoperatie met gebruik van de operatierobot. In dat geval maakt de uroloog een kleine snede in de buik waardoorheen de ‘armen’ van de operatierobot in de buik gebracht worden. Deze armen zijn voorzien van een camera en diverse operatie-instrumenten. De uroloog bedient de robot van buitenaf terwijl hij/zij naar een scherm kijkt dat de beelden uit het inwendige van de buikholte sterk vergroot weergeeft. De uroloog kan hiermee zeer nauwkeurig werken. Veel voorkomende bijwerkingen van het wegnemen van de prostaat zijn erectiestoornissen, urine-incontinentie en een ‘droog’ orgasme (Bij het klaarkomen komt dan geen sperma meer vrij. Het spermavocht is immers afkomstig uit de prostaat.).

Wegnemen van lymfeklieren gebeurt enkel zo er een reeël risico is op aantasting van de lymfeklieren. Om dit te bepalen  worden algoritmes gebruikt. 

Het kan gebeuren tijdens de radicale prostatectomie. Het kan echter ook gebeuren voorafgaand aan de uitwendige bestraling. Zo kan het bestralingsveld bepaald worden (alleen de prostaat of ook de lymfeklierketens) en de duur van de hormonale therapie die werd toegevoegd aan de bestraling.

Bestraling kan uitwendig of inwendig gebeuren. 

Uitwendige bestraling gebeurt meestal poliklinisch. Dat betekent dat de patiënt gedurende een bepaalde periode geregeld naar het ziekenhuis komt om de bestraling te ondergaan. Hierbij wordt een stralenbundel enige tijd op de tumor gericht waardoor de tumorcellen (en ook een deel van de gezonde cellen) afsterven.  Bijwerkingen van uitwendige bestraling kunnen zijn: een rode huid op de bestraalde plaats, darmklachten, plasklachten en erectiestoornissen. 

Inwendige bestraling (brachytherapie) gebeurt door radioactieve zaadjes in de prostaat aan te brengen. De straling die vrijkomt uit de ‘zaadjes’ vernietigt de tumorcellen (en omliggende gezonde cellen). Inwendige bestraling kan leiden tot plasklachten en erectiestoornissen.

Hormoonbehandeling

Is de prostaatkanker uitgezaaid, dan is genezing in principe niet meer mogelijk. De behandeling is dan gericht op het zolang mogelijk voorkomen van klachten (palliatieve behandeling). De eerste vorm van behandeling bij uitgezaaide prostaatkanker bestaat uit het onderdrukken van de aanmaak van testosteron. Door met medicijnen (of een castratie) de aanmaak van testosteron te onderdrukken (chemische castratie) groeit de tumor minder snel. Dat stelt het ontstaan van klachten voor vaak langere tijd (jaren) uit.  Bijwerkingen van de chemische castratie zijn onder andere: minder zin in vrijen, moeite een erectie te krijgen, veranderingen in de lichaamsbeharing, vermoeidheid en een verandering in de vetverdeling binnen het lichaam.   Veel patiënten reageren na een jaar of vier niet meer op de testosteron onderdrukkende behandeling. Zodra er dan klachten ontstaan, komen zij in aanmerking voor chemotherapie of derde lijns hormonale therapie. Deze aanvullende behandeling zal na een overleg (MDO) van meerdere artsen worden aangeboden. Hiervoor wordt u ook vaak naar oncoloog verwezen.

Van alle mannen met prostaatkanker die kiezen voor een behandeling, komt ongeveer 70% in aanmerking voor een behandeling die in principe tot genezing leidt. Van hen ondergaat ca 40%  bestraling en ca 60% een operatie. De behandeling leidt bij ca 60% van de patiënten tot blijvende genezing. Bij de overige 40% ontstaat na verloop van tijd opnieuw een tumor (recidief). Prostaatkanker is de meest voorkomende vorm van kanker bij mannen in België. Vroegtijdig opsporen en behandelen van prostaatkanker kan vele levens sparen.